We wrześniu bieżącego roku minie 50 lat od utworzenia w Polsce, w resorcie sprawiedliwości, pierwszej specjalistycznej placówki zajmującej się diagnostyką psychologiczno-pedagogiczną i lekarską nieletnich, zwanej Ośrodkiem Diagnostyczno- Selekcyjnym. Ośrodek taki powstał w Sopocie na podstawie zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 września 1967 r.¹ Związany ze Schroniskiem dla Nieletnich w Gdańsku - Oliwie stanowił filię tej placówki. Jego zadaniem było "wydawanie opinii pedagogiczno-społecznych i psychologiczno-psychiatrycznych w sprawach nieletnich, skierowanych przez sądy województwa gdańskiego, a w uzasadnionych przypadkach także na wniosek sądów z innych województw".

Początków badań diagnostycznych nieletnich w Polsce należy upatrywać w okresie międzywojennym, po uzyskaniu niepodległości. Już w 1924 r. w Warszawie utworzono Poradnię Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, która opracowywała ekspertyzy w sprawach nieletnich na użytek sądów. Głównym jednak zadaniem tej placówki było poradnictwo, a nie działalność ekspertalna. Pierwszą natomiast placówką prowadzącą badania diagnostyczne nieletnich wyłącznie na potrzeby sądów, była utworzona w 1932 r., pod kierunkiem psychologa i pedagoga prof. Stefana Baleya, Poradnia Pedologiczna przy Patronacie Opieki nad Więźniami. Działalność poradni i wyniki prac badawczych przeprowadzonych przez S. Baleya i M. Żebrowską ukazały rolę ekspertyzy psychologiczno-pedagogicznej w procesie orzekania i wykonywania stosowanych przez sąd środków. Wypracowano podstawy ekspertyzy psychologicznej mimo, iż zasięg prowadzonych w okresie międzywojennym badań był niewielki. Współpraca sądów z psychologami i pedagogami na szerszą skalę rozwinęła się znacznie później.² Po drugiej wojnie światowej badania diagnostyczne nieletnich w Polsce wykonywano głównie w schroniskach dla nieletnich, tworzonych na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 marca 1953 r.³ Dotyczyło to tylko tych nieletnich wobec, których stosowano środek w postaci umieszczenia w takiej placówce. Innych nieletnich poddawano sporadycznie badaniom w placówkach specjalistycznych resortu oświaty i wychowania lub resortu zdrowia.

Interesującą inicjatywą było zorganizowanie w Szczecinie, na początku 1965 r. Społecznej Poradni Wychowawczej dla Dzieci i Młodzieży. Powstała ona z inspiracji Wydziału dla Nieletnich Sądu Rejonowego w Szczecinie przy Wojewódzkim Zarządzie Ligii Kobiet. Organizatorom Poradni udało się pozyskać do współpracy 6 pediatrów, 2 internistów, 7 psychologów, 4 kuratorów zawodowych i 20 kuratorów społecznych, 10 pedagogów, kilku prawników i wszystkich lekarzy psychiatrów zatrudnionych w Klinice Psychiatrycznej Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie. Wszyscy pracowali społecznie, z oddaniem i zrozumieniem wagi społecznej tego rodzaju placówki. Przyjęto założenie, że zagadnienie trudności wychowawczych, czy zespołu nieprzystosowania społecznego i związanej z tym przestępczości nieletnich, należy rozpatrywać z pozycji wielopłaszczyznowej, interdyscyplinarnej. Aspołeczne i antyspołeczne zachowanie można rozumieć jako wynik wzajemnego oddziaływania i zbieżności różnych czynników przyczynowych, zarówno natury psychologiczno-wychowawczej jak i biologiczno-medycznej. Wielorakość przyczyn zespołu nieprzystosowania stwarza konieczność ścisłej współpracy przedstawicieli dyscyplin psychologiczno-pedagogicznych i biologiczno-medycznych. Jednodyscyplinarne badania w tym zakresie nie mogą bowiem ująć całości bardzo skomplikowanego problemu socjologiczno-biologicznego, którym jest przestępczość nieletnich.⁴

Wymienione przykłady badań instytucjonalnych w sprawach nieletnich w Polsce wpisują się w ogólnoświatowy proces przemian dokonujących się pod wpływem intensywnego rozwoju nauk o człowieku. Doprowadziły one do trwałego wkroczenia psychiatrów, psychologów i kryminologów w system sądownictwa dla nieletnich. Decydujący wpływ ma rozszerzenie zakresu badań miał rozwój psychologii dziecka oraz ewolucja poglądów na etologię przestępczości.⁵ Polskie doświadczenia z okresu międzywojennego i po drugiej wojnie światowej, a także niektóre rozwiązania zagraniczne przyczyniły się do wypracowania w końcu lat 60-tych modelu specjalistycznej placówki badań i poradnictwa w sprawach nieletnich. Uznano wówczas, że nieletni pozostający w kręgu zainteresowania organów wymiaru sprawiedliwości, podlegający dynamicznym zmianom rozwojowym, które kształtują ich funkcjonowanie psychospołeczne, powinni być objęci wielospecjalistycznymi badaniami w celu opracowania możliwie wszechstronnej informacji niezbędnej do zastosowania wobec nich właściwego środka wychowawczo-poprawczego i określenie sposobu jego wykonania. Istniejące w kraju oświatowe poradnie wychowawczo - zawodowe i prowadzone przez resort zdrowia poradnie zdrowia psychicznego, choć w niewielkim stopniu, świadczyły swoje usługi na rzecz nieletnich, to jednak nie były w stanie sprostać oczekiwaniom organów wymiaru sprawiedliwości w pełnym zakresie.⁶

W ciągu 3 lat od utworzenia w 1967 r. ośrodka sopockiego powstało 8 nowych placówek, a w końcu 1974 było ich już 17. Brak możliwości organizowania ośrodków samodzielnych spowodował, iż tworzono je przy schroniskach dla nieletnich i zakładach poprawczych, jako administracyjne i finansowe agendy tych instytucji. W zakładach dla nieletnich przeznaczono dla ośrodków pomieszczenia do badań z odpowiednim wyposażeniem. Zatrudniono psychologów, pedagogów, lekarzy różnych specjalności oraz pracowników administracyjnych. Od zatrudnionych psychologów i pedagogów, oprócz wykształcenia magisterskiego, wymagano co najmniej dwuletniego stażu pracy w poradnictwie rodzinnym albo z młodzieżą społecznie niedostosowaną. W grupie lekarzy najwięcej zatrudniono psychiatrów, z reguły w niepełnym wymiarze czasu pracy (9-12 godzin w tygodniu). Specjalistów ośrodkowych zobligowano do współpracy z zespołem pracowników schronisk i zakładów, przy których ośrodek usytuowano. Współpraca miała polegać na ich uczestnictwie w rozwiązywaniu skomplikowanych sytuacji wychowawczych, udzielaniu pomocy nauczycielom i wychowawcom w sprawowaniu indywidualnej opieki psychopedagogicznej nad wychowankami sprawiającymi szczególne trudności wychowawcze oraz na prowadzeniu z wychowankami zajęć indywidualnych i grupowych o charakterze psychoterapeutycznym i korekcyjnym.

Psychologowie i pedagodzy, jako pracownicy pedagogiczni byli zatrudniani na postawie przepisów dotyczących nauczycieli, a pracownicy administracyjni na podstawie przepisów dotyczących pracowników ekonomicznych, administracyjnych i obsługi szkół. Lekarzy oraz średni personel medyczny zatrudniano na warunkach płacowych obowiązujących w resorcie zdrowia i opieki społecznej.

Badania nieletnich w ośrodkach najczęściej prowadzono w trybie ambulatoryjnym. Jeśli jednak ośrodek nie był w stanie wydać opinii po jednorazowym badaniu i zachodziła potrzeba przeprowadzenia obserwacji nieletniego, była możliwość umieszczenia go w tym ośrodku na czas określony, nie przekraczający 14 dni. Decyzja o umieszczeniu nieletniego w ośrodku w celu przeprowadzenia obserwacji należała do organu, w którego dyspozycji nieletni pozostał.

Nadzór zwierzchni nad działalnością ośrodków sprawował minister sprawiedliwości, a bezpośredni prezesi sądów wojewódzkich, w których okręgu znajdowała się siedziba tych placówek. Prezesi sądów wojewódzkich zatrudniali i zwalniali pracowników pedagogicznych i lekarzy, zapewniali środki budżetowe, warunki lokalowe i wyposażenie ośrodków, a za pomocą wyznaczonych sędziów i wizytatorów do spraw ośrodków, dokonywali kontroli i merytorycznej oceny ich funkcjonowania.

Do 1974 r. ośrodki pracowały według odrębnych regulaminów organizacyjnych, opracowanych w trakcie powoływania poszczególnych jednostek. Wykorzystując siedmioletnie doświadczenie ich funkcjonowania, ujednolicono zasady organizacji i zakres działania ośrodków. Zarządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 10 września 1974 r. wprowadzono nowy regulamin, opracowany po szerokich konsultacjach w środowisku sędziów, pracowników ośrodków i zakładów dla nieletnich, a także naukowców - specjalistów z zakresu prawa, psychologii, pedagogiki i psychiatrii. Tym zarządzeniem rozszerzono też kompetencje ośrodków o możliwość badania małoletnich, jeżeli dla właściwego rozstrzygnięcia sprawy sąd opiekuńczy uznał za konieczne poddanie ich badaniom specjalistycznym. Dokonano również zmiany nazwy tej instytucji. Nazwę "Ośrodek Diagnostyczno-Selekcyjny" zmieniono na "Ośrodek Diagnostyczny dla Nieletnich". W okresie od 1967 r. do 31 grudnia 1974 r. przebadano w ośrodkach łącznie 16815 nieletnich. Z każdym rokiem liczba badanych wzrastała, od 86 w 1967 r., 420 w 1968 r., 1210 w 1969 r., 1618 w 1970 r., 2385 w 1971 r., 2644 w 1972 r., 3408 w 1973 r. do 5044 w 1974 r.

Od początku istnienia ośrodki współpracowały z instytucjami naukowymi. Dotyczy to głównie ośrodków znajdujących się w pobliżu skupisk akademickich. Ośrodek w Poznaniu nawiązał współpracę z prof. Józefem Radzickim z UAM w Poznaniu. Ośrodek w Ignacewie k/Łodzi, rozpoczął swoją działalność w ścisłej współpracy z Kliniką Psychiatryczną Wojskowej Akademii Medycznej w Łodzi, kierowanej przez prof. Z. Rydzyńskiego. Ośrodek w Szczecinie powstał pod patronatem doc. L. Wdowiak, Kierownika Kliniki Psychiatrycznej Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie. Ośrodek w Warszawie - Okęciu wyłonił się z Pracowni Diagnostyczno-Selekcyjnej, resortowego Ośrodka Badania Przestępczości.

W wymienionych placówkach akademickich i innych ośrodkach naukowych w kraju podjęto badania, które zaowocowały szeregiem prac magisterskich oraz różnorodnych opracowań obejmujących działalność ośrodków diagnostycznych. W ramach współpracy resortu sprawiedliwości z instytucjami naukowymi dużo miejsca zajęło doskonalenie metod badawczych oraz poszukiwanie skuteczniejszych środków zapobiegania przestępczości nieletnich i zwiększenie efektywności oddziaływań resocjalizacyjnych. Opracowanie nowych i wykorzystywanie istniejących w diagnostyce psychologicznej i pedagogicznej technik i metod badawczych oraz dostosowanie ich do potrzeb ośrodków diagnostycznych było przedmiotem ciągłych starań. Nawiązanie współpracy w tym zakresie z Polskim Towarzystwem Psychologicznym i ośrodkami zajmującymi się w kraju opracowywaniem i standaryzacją narzędzi badawczych przyniosło wymierne efekty.

W zakresie diagnostyki psychologicznej, psychiatrycznej i pedagogicznej w ciągu istnienia ośrodków diagnostycznych pojawiło się sporo publikacji (A. Sokołowska, W. Kubiak, J. M. Stanik, M. Gdowska-Wilińska, W. Kaczyńska, L. Pytka, M. Lubelski, L. Tyszkiewicz i inni) Natomiast statusem procesowym opinii zajęli się pierwotnie tylko T. Nowak z UAM w Poznaniu i A. Krukowski z Uniwersytetu Warszawskiego.

W końcu lat siedemdziesiątych, w sprawie charakteru prawnego opinii ośrodków zapadły dwa orzeczenia Sądu Najwyższego. Bezpośrednio tej kwestii dotyczyła uchwała z dnia 29 listopada 1977 r., III CZP 88/77. Sąd Najwyższy orzekł, że opinia psychologa, lekarza i pedagoga, zatrudnionych w ośrodku diagnostycznym dla nieletnich jest opinią biegłych (art. 278-289 k.p.c.) zwłaszcza opinią łączną, w rozumieniu art. 285 § 2 k.p.c. Drugim orzeczeniem była uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 27 czerwca 1979 r., VI KZP 7/79 (OSNKW 1979, z. 9, poz. 87). Tym razem Sąd Najwyższy orzekł, że "opinia pedagoga, psychologa i lekarza (bez udziału, co najmniej dwóch biegłych psychiatrów, opracowana na podstawie badania, a niekiedy także obserwacji przeprowadzonej w ośrodku diagnostyczno-konsultacyjnym, nie odpowiada wymaganiom art. 183 k.p.k. i nie może stanowić podstawy do ustalenia stanu zdrowia psychicznego nieletniego."

W sprawach nieletnich i rodzinnych stosowano zarówno przepisy procedury cywilnej jak i karnej. Co prawda, po wejściu w życie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich z dnia 26 października 1982 r., stosowanie w sprawach nieletnich przepisów Kodeksu postępowania karnego zostało znacznie ograniczone, jednakże rozwiązanie to nie tylko nie uprościło, lecz znacznie skomplikowało sytuacje. Różnice w unormowaniu dotyczącym biegłych w procedurze karnej i cywilnej były podnoszone przez praktykę od dawna. Proponowane zmiany zmierzały w kierunku uproszczenia obu procedur.⁷

Bardzo istotną zmianę funkcji ośrodków spowodowało powołanie w Polce sądów rodzinnych. W latach 1974-1975 kilka takich sądów funkcjonowało na zasadzie eksperymentu (w 1975 r. było ich 10). W 1978 r. Zarządzeniem Ministra Sprawiedliwości utworzono 97 sądów rodzinnych, czyli wydziałów rodzinnych i nieletnich w sądach rejonowych. Istniejące dotychczas ośrodki diagnostyczne dla nieletnich, przygotowane do wykonywania badań diagnostycznych nieletnich uległy przekształceniu, dając początek utworzonym na mocy zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 sierpnia 1978 r. rodzinnym ośrodkom diagnostyczno-konsultacyjnym (R.O.D.K.)⁸. Dotychczasowe zespoły ośrodkowych specjalistów musiały zmierzyć się z nowymi i trudniejszymi zadaniami, do których nie byli odpowiednio przygotowani. Ruszając niejako "z marszu" do realizacji nowych zadań nie mogli, rzecz jasna ustrzec się pewnych niepowodzeń. Rozszerzono bowiem ich kompetencje o badania i sporządzanie opinii dla sądów w sprawach opiekuńczych i innych sprawach rodzinnych, w tym między innymi w sprawach władzy rodzicielskiej, kontaktów i opieki nad małoletnimi, przysposobienia, postępowania o rozwód i separację. Ponadto do zadań rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych włączono poradnictwo rodzinne oraz działalność mediacyjną w sprawach małżeńskich. Kompetencje R.O.D.K. do wydawania opinii nie tylko w sprawach nieletnich, ale także w innych sprawach, w szczególności rodzinnych i opiekuńczych, uzasadniono tym, że były one traktowane jako organy pomocnicze sądu rodzinnego. Przyjmowano w rezultacie, że sądy te mogą korzystać z pomocy R.O.D.K. we wszystkich rozpoznawanych sprawach, jeżeli jest to merytorycznie uzasadnione ze względu na przedmiot rozstrzygnięcia i okoliczności stanu faktycznego, mimo umiejscowienia podstawy ich powołania w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich.⁹

Znaczne rozszerzenie kompetencji rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych zrodziło potrzebę zwiększenia ich możliwości opiniodawczych i konsultacyjnych. Stało się konieczne powołanie nowych jednostek i zwiększenie zatrudnienia w istniejących. Należało pilnie rozpocząć pracę nad odpowiednim przygotowaniem specjalistów do nowych zadań i w miarę możliwości zlokalizować ośrodki poza zakładami dla nieletnich.

Już w 1978 r. utworzono 22 nowe ośrodki, zwiększając ich liczbę w kraju do 43. Rozszerzono program szkolenia psychologów, pedagogów i lekarzy, zapoczątkowany w latach poprzednich. Organizowano kursy, konferencje, seminaria i studia podyplomowe poświęcone problematyce diagnozy i poradnictwa rodzinnego. Wielu pracowników nawiązało indywidualną współpracę z uczelniami uczestnicząc w studiach podyplomowych lub w badaniach naukowych prowadzonych przez te uczelnie. Ukazały się pierwsze publikacje na temat roli i znaczenia R.O.D.K. w pracy sądów rodzinnych. Jak już wspomniałem, środowiska naukowe: psychologiczne, pedagogiczne i prawnicze z zainteresowaniem śledziły powstanie i rozwój placówek diagnozy psychologiczno-pedagogicznej i poradnictwa w sprawach nieletnich w naszym kraju. Rozszerzenie kompetencji tych placówek o sprawy opiekuńcze i inne sprawy rodzinne przyjęto również z dużym zainteresowaniem, czego dowodem stały się między innymi ogólnokrajowe konferencje, narady, seminaria i inne spotkania z udziałem pracowników naukowych, organizowane często również na terenie uczelni.

Po pierwszym sympozjum krajowym zorganizowanym w marcu 1976 r. na terenie Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, które poświęcono działalności ośrodków diagnostycznych, jako podstawy prawidłowego zastosowania środków i metod resocjalizacji nieletnich, w 1985 r. odbyło się sympozjum na Uniwersytecie Jagiellońskim poświęcone diagnozie psychologicznej w sprawach rozpatrywanych przez sądy rodzinne. Natomiast w kwietniu 1988 r., na terenie Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, odbyła się sesja naukowa z okazji XX-lecia ośrodków zorganizowana przez Departament Spraw Rodzinnych i Nieletnich Ministerstwa Sprawiedliwości, Instytut Badania Prawa Sądowego, Uniwersytet im. A. Mickiewicza oraz Sąd Wojewódzki w Poznaniu. Głównym celem zorganizowania tej sesji było nie tylko uczczenie jubileuszu ale także stworzenie kompendium wiedzy na temat funkcjonowania rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych, ich roli, przydatności i perspektyw rozwoju.¹⁰ Ponadto Ministerstwo Sprawiedliwości w porozumieniu z Instytutem Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego organizowało przez 6 lat Podyplomowe Studium Problemów Rodziny przeznaczone wyłącznie dla psychologów i pedagogów zatrudnionych w R.O.D.K. Podobne formy doskonalenia zawodowego psychologów i pedagogów realizowano w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego i w Studium Psychologii Klinicznej w Katowicach. Nawiązano współpracę z resortami oświaty i wychowania oraz zdrowia, na poziomie ministerialnym i w terenie, umożliwiającą korzystanie z doświadczeń poradni zawodowo-wychowawczych i poradni zdrowia psychicznego w zakresie diagnostyki, metod badawczych i poradnictwa.

Działania dotyczące przygotowania psychologów i pedagogów do roli specjalistów, biegłych w zmienionych ośrodkach, pozwoliły zaspokoić potrzeby sądów rodzinnych w tym czasie, ale nie miały charakteru systemowego. Były zabiegiem doraźnym, odpowiedzią na pilne zapotrzebowanie. W miarę upływu czasu, po wymianie pokoleniowej, nowozatrudnieni pracownicy nie mogli mieć specjalistycznego przygotowania, choćby w takim stopniu jak ich poprzednicy. Same magisterium z psychologii czy pedagogiki nie mogło wystarczyć. Sprawa specjalizacji zawodowej była poruszana przy różnych okazjach przez samych zainteresowanych. W 1997 r. na konferencji naukowo-szkoleniowej uwagi i propozycje "stworzenia specjalizacji z psychologii sądowej" zgłosiła dr Krystyna Zgirska - psycholog R.O.D.K. w Sopocie.¹¹

Rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne status ustawowy uzyskały z chwilą wejścia w życie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Ich rolę w tym postępowaniu unormował przepis art. 24 i art. 25 u.p.n., a podporządkowanie Ministrowi Sprawiedliwości, tworzenie, określenie organizacji i zakres działania, art. 84 § 1 i § 2 u.p.n.

W trybie regulacji ustawowej określono też status pracowników merytorycznych. Po raz pierwszy ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela objęła psychologów i pedagogów zatrudnionych w ośrodkach, określając jednoznacznie ich prawa i obowiązki.

Ośrodki diagnostyczne w Polsce, będące oryginalnym modelem placówki specjalistycznej w resorcie sprawiedliwości, budziły duże zainteresowanie nie tylko w kraju, ale i za granicą. Odwiedzający Polskę prawnicy, pedagodzy, psychologowie i przedstawiciele innych profesji, zajmujący się problematyką nieletnich, poświęcali wiele uwagi ośrodkom. Goście z zagranicy byli też aktywnymi uczestnikami organizowanych przez nasz resort różnorodnych spotkań, poświęconych diagnozie i poradnictwu w sprawach nieletnich i rodzinnych.

Opinie ośrodków na stałe weszły do praktyki sądów rodzinnych i okazały się bardzo przydatne. Badania prowadzone przez Instytut Badania Prawa Sądowego wspólnie z Departamentem Spraw Rodzinnych i Nieletnich Ministerstwa Sprawiedliwości w 1983 r. na grupie 245 sędziów, przewodniczących wydziałów rodzinnych, w pierwszym etapie i w 1985 r. na grupie 773 sędziów rodzinnych w drugim etapie, wykazały, że zdecydowana większość badanych pozytywnie oceniła współpracę z rodzinnymi ośrodkami diagnostyczno-konsultacyjnymi. Na pytanie, czy R.O.D.K. są takimi placówkami, które opracowują opinie osobopoznawcze bardziej wszechstronne i bardziej użytecznie, do podejmowania decyzji przez sąd, w porównaniu z opiniami spoza tych ośrodków, twierdząco odpowiedziało 84,8% badanych. Wyrażono w ten sposób pogląd, że rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne mają, jak gdyby "monopol" na dobrze opracowaną ekspertyzę dla sądu rodzinnego.¹² W badaniach z lat siedemdziesiątych stwierdzono, że w ok. 80% spraw nieletnich dotyczących środków wychowawczo-poprawczych, propozycje ośrodków zostały przez sądy uwzględnione w wydanych orzeczeniach.

Funkcjonowaniu ośrodków i ich rozwojowi dużo uwagi poświęciło Kierownictwo Ministerstwa Sprawiedliwości. Sprawy dotyczące tych placówek były wielokrotnie przedmiotem tego gremium i bardzo istotnych decyzji.

Wysoka ocena działalności ośrodków, przydatność i celowość istnienia nie oznaczają, że ich rozwój przebiegał w warunkach pełnego komfortu, bez poważniejszych trudności. W początkowym okresie poważnym problemem było uzyskanie odpowiednich specjalistów, w szczególności psychologów i lekarzy oraz zapewnienie właściwych warunków lokalowych. Początkowego usytuowania ośrodków w pomieszczeniach zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich, nie można było utrzymać po przekształceniu ośrodków diagnostycznych dla nieletnich w rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne, które zaczęły sporządzać ekspertyzy w sprawach rodzinnych i opiekuńczych, a nie tylko w sprawach o demoralizację lub o czyny karalne nieletnich. Ponadto, rosnące zapotrzebowanie na ekspertyzy zwiększyło wpływ spraw przekraczający znacznie możliwości ośrodkowych specjalistów. Tworzenie nowych placówek i zwiększenie zatrudnienia w istniejących łagodziło nieco sytuację, ale nie powodowało odczuwalnej poprawy, ponieważ było niewspółmierne do narastających potrzeb. Trwający stan niedoinwestowania ośrodków rzutował w praktyce na ograniczenia w pełnieniu roli mediacyjnej i terminowym opracowywaniu ekspertyz dla sądów rodzinnych, pomimo dużego zaangażowania pracowników merytorycznych. Wydłużał się czas opracowywania ekspertyz, narastała presja wymuszająca pośpieszne wykonywanie czynności opiniodawczych. W takich sytuacjach mogły się pojawić różne nieprawidłowości, które w efekcie obniżały jakość świadczonych przez ośrodki usług, wywoływały niezadowolenie uczestników postępowania, powodowały skargi. Innym powodem zastrzeżeń kierowanych pod adresem rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych, nie zawinionych przez ośrodki, było wydawanie opinii w sprawach innych niż sprawy dotyczące nieletnich. Taki stan prawny od wielu lat poddawany był krytyce. Jak oświadczyła dla PAP sędzia Ewa Ważny, sędziowie rodzinni od dawna zgłaszali potrzebę ustawowego umocowania R.O.D.K. w zakresie sporządzania opinii w sprawach rodzinnych. Dotychczasowe przepisy były niepełne i wymagały pilnych zmian.¹³ W opiniach ekspertów i w literaturze podkreślono, że podmiot ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz delegacja ustawowa przewidziana w art. 84 § 3 u.p.n. oznaczają, iż zakres działania R.O.D.K. powinien obejmować wyłącznie sprawy dotyczące nieletnich. Jednocześnie postulowano wprowadzenie zmian legislacyjnych, które określą kompetencje ośrodków do opiniowania w sprawach rodzinnych i opiekuńczych.¹⁴ Wydanie przez R.O.D.K. opinii o sprawach innych niż dotyczące nieletnich było również przedmiotem licznych skarg składanych przez osoby oraz reprezentujące ich organizacje społeczne, w których sprawach rodzinnych i opiekuńczych sąd skorzystał z opinii R.O.D.K.¹⁵

Z inicjatywy Stowarzyszenia Centrum Praw Ojca i Dziecka dokonano w 2009 r. monitoringu rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych na podstawie analizy 81 opinii sporządzonych w latach 2002-2009, będących w posiadaniu Stowarzyszenia. Jeżeli się zważy, że tylko w 2008 r. ośrodki wydały 23045 opinii, to wybrana do analizy próba z 7 lat nie może w żadnej mierze być reprezentatywna i stanowić podstawy do formułowania daleko idących wniosków, które sprowadzają się w zasadzie do stwierdzenia, że "R.O.D.K. w obecnym kształcie, stosowanych metodach i narzędziach badawczych oraz stosując nagminnie dyskryminacyjne praktyki ze względu na płeć, nie powinny istnieć".¹⁶

W sprawach R.O.D.K. głos zabrał również Prokurator Generalny Rzeczypospolitej Polskiej. W lipcu 2013 r. skierował do Trybunału Konstytucyjnego wniosek o stwierdzenie niezgodności przepisu § 11 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 sierpnia 2001 r. w sprawie organizacji i zakresu działania rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych (Dz. U., Nr 97, poz. 1063) w zakresie w jakim stanowi, że termin wydania opinii w pozostałych sprawach (aniżeli w sprawach nieletnich) nie powinien przekraczać 30 dni oraz załącznika nr II do wyżej wymienionego rozporządzenia w pkt 1 - zatytułowanym "Wzór opinii w innych sprawach" z art. 84 § 3 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. z 2010 r., Nr 33, poz. 178 ze zm.) i tym samym z art. 92 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W uzasadnieniu wniosku Prokuratora Generalnego stwierdzono między innymi: "Skierowanie wniosku do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie legalności i konstytucyjności rozporządzenia w sprawie organizacji i zakresu działania R.O.D.K. jest wynikiem uwzględnienia próśb indywidualnych obywateli, a także obywateli zrzeszonych w organizację Forum Matek Przeciw Dyskryminacji Ojców. W adresowanych do Prokuratora Generalnego pismach osoby te wskazały na wadliwą praktykę sądów orzekających w sprawach z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego związanych ze sposobem wykonywania władzy rodzicielskiej polegającej na zasięganiu opinii R.O.D.K., mimo braku wyraźnego ustawowego umocowania do ich wydawania w tego rodzaju sprawach".

Wniosek Prokuratora Generalnego został rozpoznany i Trybunał Konstytucyjny w dniu 28 października 2015 r. orzekł, że zakwestionowane przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie organizacji i zakresu działania R.O.D.K. są niezgodne z odpowiednimi przepisami u.p.n., a przez to z art. 92 Konstytucji RP.

W sierpniu 2015 r., przed ogłoszeniem wyroku Trybunału Konstytucyjnego, Najwyższa Izba Kontroli - Delegatura Warszawska przedstawiła wyniki kontroli funkcjonowania rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych w latach 2013-2015 (I kwartał).¹⁷ Kontrola objęła Ministerstwo Sprawiedliwości, a szczególnie wywiązywanie się Ministra Sprawiedliwości z jego zadań, jako organu prowadzącego ośrodki oraz sprawującego zarówno zwierzchni, jak i pedagogiczny nadzór nad ich działalnością, zgodnie z postanowieniem art. 84 § 1 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich¹⁸ oraz art. 35 ust. 2a ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty.¹⁹

W każdym z kontrolowanych obszarów działalności Ministerstwa Sprawiedliwości stwierdzono szereg nieprawidłowości. Jednak biorąc pod uwagę, fakt, że na końcowym etapie procedowania znajdowała się ustawa o opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów, odstąpiono od sformułowania wniosków pokontrolnych odnoszących się do ujawnionych nieprawidłowości. Zalecono jedynie:

• uszczególnienie w Standardach Opiniowania, w konsultacji z autorytetami naukowymi w dziedzinie psychologii, pedagogiki oraz zdrowia, wskazówek metodologicznych określających zasady przeprowadzania badań diagnostycznych, w tym zasady doboru technik badawczych,
• wyeliminowanie rekomendowania technik badawczych nieposiadających aktualnych norm potwierdzających wymogi trafności i rzetelności,
• załatwianie skarg w terminie i w sposób określony odpowiednimi przepisami,
• usprawnienie nadzoru nad działalnością ośrodków w takim zakresie, w jakim będzie to możliwe i celowe, biorąc pod uwagę ich przekształcenie z dniem 1 stycznia 2016 r.²⁰

Dnia 1 stycznia 2016 r. weszła w życie ustawa o Opiniodawczych Zespołach Sądowych Specjalistów, uchwalona 5 sierpnia 2015 r.²¹, która zmieniła status i usytuowanie rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych. Z dniem wejścia w życie tej ustawy, R.O.D.K. stały się opiniodawczymi zespołami sądowych specjalistów²² działającymi w sądach okręgowych. Ich zadaniem jest sporządzanie, na zlecenie sądu lub prokuratora, opinii w sprawach rodzinnych i opiekuńczych oraz w sprawach nieletnich, na podstawie przeprowadzonych badań psychologicznych, pedagogicznych lub lekarskich. Zespoły, na zlecenie sądu prowadzą także mediacje, przeprowadzają wywiady środowiskowe w sprawach nieletnich oraz prowadzą poradnictwo specjalistyczne dla małoletnich, nieletnich i ich rodzin. W uzasadnieniu projektu ustawy wyraźnie wskazano, że proponowana "zmiana wynika z potrzeby wykorzystania rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych nie tylko w celu diagnozowania nieletnich i ich środowiska rodzinnego, poradnictwa i opieki specjalistycznej nad nieletnimi, diagnozowania i poradnictwa w zakresie przeciwdziałania i zapobiegania demoralizacji ale również w celu wydawania opinii dla sądów powszechnych w przypadku rozwodów oraz kwestii spornych dotyczących kontaktów z dziećmi. Przyjęcie tego zapisu pozwoli na usankcjonowanie wieloletniej praktyki wydawania przez ośrodki opinii w zróżnicowanych kategoriach spraw".²³

Uznanie dorobku, pozycji i roli specjalistycznych ośrodków diagnozy psychologicznej, pedagogicznej i medycznej, poradnictwa w sprawach nieletnich, małoletnich i rodzinnych w Polsce, to powód do satysfakcji dla pracujących w tych placówkach i osób wspierających tę działalność. Sądzę, że te doświadczenia i osiągnięcia zostaną wykorzystane w pracy opiniodawczych zespołów sądowych specjalistów. Rozszerzenie kompetencji utworzonych zespołów, to także zwiększenie zadań, obowiązków i odpowiedzialności. Dlatego konieczne jest wzmocnienie tych jednostek środkami finansowymi, zwiększenie zatrudnienia i poprawa warunków lokalowych. Bez radykalnego wsparcia w wymienionym zakresie nie będzie możliwe sprostowanie szeroko zakrojonym obowiązkom i oczekiwaniom. Również zatrudnienie nowych psychologów, pedagogów i lekarzy będzie trudne bez ustalenia satysfakcjonujących ich warunków płacowych, zwłaszcza, że psychologowie i pedagodzy zostali pozbawieni uprawnień z Karty Nauczyciela. W dniu 31 grudnia 2015 r. działało w kraju 68 ośrodków, w tym 1 filia, które zatrudniały łącznie 635 pracowników, w tym: 498 psychologów i pedagogów, oraz 137 pozostałych pracowników.

Średnie miesięczne wynagrodzenie brutto w grupie psychologów i pedagogów wynosiło 6025 zł., a w grupie pozostałych pracowników 3214 zł.

W 2015 r. ośrodki wydały 29067 opinii, w tym w sprawach nieletnich 8291, opiekuńczych 14604, rozwodowych 6018, o separację 154.²⁴ Badaniami objęto 71749 osób.

Na początku wspomniałem o jubileuszu 50-lecia utworzenia w Polsce ośrodków diagnozy psychologiczno-pedagogicznej i poradnictwa w sprawach nieletnich. Uważam, że ten jubileusz warty jest odnotowania nie tylko w formie skromnej publikacji, ale również w formie sesji naukowej, bądź seminarium z udziałem szerokiej reprezentacji opiniodawczych zespołów sądowych specjalistów, naukowców z zakresu psychologii, pedagogiki, prawa, medycyny, sędziów i działaczy społecznych zajmujących się problematyką rodzinną i nieletnich. Z okazji tego jubileuszu należałoby wyrazić podziękowanie i uznanie wszystkim pracownikom ośrodków oraz ludziom zaangażowanym w ich rozwój i doskonalenie za to, że dzięki nim ośrodki utrzymały swoją pozycję, pełniąc odpowiedzialną rolę społeczną. Warto też zastanowić się nad dalszą działalnością i rozwojem nowych zespołów, aby nie uronić niczego co zostało pozytywnie zweryfikowane w minionym pięćdziesięcioleciu.

Moje propozycje nie są pomysłem nowym. W dotychczasowej praktyce każde dziesięciolecie było honorowane uroczystym spotkaniem pracowników ośrodków z naukowcami, sędziami sadów rodzinnych, przedstawicielami ministerstwa i samym Ministrem Sprawiedliwości oraz innymi zainteresowanymi osobami. Materiały z tych spotkań stanowiły zawsze cenny dorobek wykorzystywany w pracy ośrodków i w publikacjach. Przykładem takiego spożytkowania materiałów z sesji naukowej są Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego, których nr 31 został w I półroczu 1989 r. w całości poświęcony XX-leciu rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych.²⁵

Jako uczestnik procesu tworzenia i rozwoju ośrodków pragnę wyrazić satysfakcję z dokonań tych placówek w zakresie zapewnienia właściwych warunków rozwoju dzieci i młodzieży, przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości oraz ochrony i umacniania rodziny, będącej podstawowym środowiskiem opiekuńczo-wychowawczym. Pomimo upływu czasu i dokonujących się zmian ustrojowych ośrodki, w minionym pięćdziesięcioleciu, utrzymały wysoką ocenę swojej działalności spełniając doniosłą rolę w praktyce sądownictwa rodzinnego w Polsce.

Przypisy:

1. Dz. Urz. MS, nr 7, poz. 39.
2. Barbara Kowalska - Erlich. Zeszyty Naukowe J.B.P.S. nr 31, Warszawa 1989 r. Wydawnictwo Prawnicze.
3. Dz.U. z 1953 r., Nr 22, poz. 86.
4. Anna Benkowska - sędzia i doc. dr Leonard Wdowiak Zagadnienia Psychoprofilaktyki Przestępczości Nieletnich na przykładzie doświadczeń Społecznej Poradni Wychowawczej w Szczecinie. Biuletyn Sądownictwa dla Nieletnich, Nr 3, lipiec- wrzesień 1965 r.
5. Barbara Kowalska-Erlich Podstawy prawne badań diagnostycznych w sprawach rodziny i nieletnich. Zeszyty Naukowe JBPS nr 31. Warszawa 1989 r. Wydawnictwo Prawnicze.
6. Jacek Browiński "Rozwój ośrodków poradnictwa psychologiczno-pedagogicznego w sprawach nieletnich". Problemy Wymiaru Sprawiedliwości nr 10(1) 1976. Wydawnictwo Prawnicze.
7. G. Krzymień: opinie rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych w systemie norm postępowania cywilnego, karnego oraz z nieletnimi. Zeszyty Naukowe IBPS nr 31. W-wa 1989 r. Wydawnictwo Prawnicze.
8. Dz. Urz. Min. Sprawiedliwości nr 3 poz. 17.
9. Uzasadnienie Wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 października 2015 r. (U 6/13).
10. Prof. dr hab. Wanda Stojanowska - Przedmowa, Zeszyty Naukowe IBPS, Nr 31, str. 3-4, Warszawa 1989 r., Wydawnictwo Prawnicze.
11. dr Krystyna Zgirska, Biegły psycholog w sądzie. Materiały z konferencji naukowo - szkoleniowej poświęconej XXX-leciu R.O.D.K., Jastrzębia Góra 1997 r.
12. Prof. dr hab. Wanda Stojanowska. Udział rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych w działalności sądów rodzinnych w świetle badań ankietowych sędziów. Zeszyty Naukowe IBPS Nr 31, Warszawa 1989 r., Wydawnictwo Prawnicze.
13. Sędzia Ewa Ważny - wiceprezes Stowarzyszenia Sędziów Rodzinnych w Polsce PAP z 29.12.2015 r.
14. Uzasadnienie Wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 października 2015 r., U 6/13.
15. Uzasadnienie Wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 października 2015 r., U 6/13.
16. Raport z działań strażniczych. Monitoring pracy wybranych Rodzinnych Ośrodków Diagnostyczno-konsultacyjnych. Warszawa, grudzień 2009 r.
17. Prezes NIK - Wystąpienie pokontrolne, Warszawa, 11 sierpnia 2015 r.
18. Dz.U. z 2014 r., poz. 382.
19. Dz.U. z 2004 r., Nr 256, poz. 2572 ze zm.
20. Prezes NIK - Wystąpienie pokontrolne, Warszawa, 11 sierpnia 2015 r., str. 29-30.
21. Dz.U. z 2015 r., poz. 1418.
22. Art. 25 pkt. 1 ustawy o opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów.
23. Druk sejmowy nr. 358/IV kadencja, 25 września 2014 r., s.11.
24. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2016 r.
25. Zeszyty Naukowe - Instytutu Badania Prawa Sądowego, nr 31, Warszawa 1989 r., Wydawnictwo Prawnicze.