Fragment wydanego nakładem wydawnictwa Lexis Nexis nowego Komentarza kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jako pracy zbiorowej pod redakcją prof. J. Wiercińskiego.



Literatura: H. Haak, Glosa do wyroku SN z dnia 8 grudnia 1986 r., III CRN 331/86, NP 1987 r., nr 11-12, s. 165-173; J. Jagieła, Istota powództwa o zmianę orzeczenia lub umowy w sprawie obowiązku alimentacyjnego, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Iuridica 42, 1989, s. 73-85; T. Smyczyński, Glosa do uchwały z dnia 16 kwietnia 1991 r., III CZP 24/91, OSP 1992, poz. 34

Art. 138. W razie zmiany stosunków można żądać zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego.

Orzeczenie podlegające zmianie

1. Zmiana orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego może oznaczać zmianę wysokości świadczenia alimentacyjnego lub czasu trwania tego obowiązku (tak trafnie nadal aktualna w tym zakresie uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 28 września 1949 r., Wa. C. 389/49, LexPolonica nr 356121). Orzeczeniem dotyczącym obowiązku alimentacyjnego w rozumieniu art. 138 Kro jest wyrok zasądzający alimenty, nie jest nim natomiast wyrok oddalający powództwo o ich zasądzenie (J. Jagieła, Istota powództwa o zmianę orzeczenia lub umowy w sprawie obowiązku alimentacyjnego, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Iuridica 42, 1989, s. 75).

2. W postanowieniu z dnia 26 stycznia 2012 r., III CZP 82/2011, LexPolonica nr 3034721 odmówił wyjaśnienia wątpliwości, czy możliwa jest zmiana wysokości renty alimentacyjnej wynikającej z orzeczenia sądowego w drodze umowy zawartej między zobowiązanym a uprawnionym. W doktrynie przyjmuje się, że zmiana orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego, o której mowa w art. 138 Kro może nastąpić zarówno w orzeczeniu, jak i w umowie, bez względu na to, w jaki sposób (umową czy wyrokiem) nastąpiło stwierdzenie tego obowiązku (tak: J. Jagieła, Istota powództwa ..., s. 75).

3. Możliwa jest zmiana wysokości renty alimentacyjnej wynikającej z ugody sądowej. Konieczne jest przy tym odniesienie się do okoliczności faktycznych, jakie miały miejsce w dacie pierwotnego ustalenia wysokości świadczeń. W sytuacji, w której podstawą pierwotnego ustalenia zakresu obowiązku alimentacyjnego była ugoda sądowa, możliwość szczegółowego odniesienia się do zakresu usprawiedliwionych potrzeb małoletnich w dacie zawarcia ugody jest w pewnym stopniu ograniczona. (post. SA w Warszawie z dnia 26 marca 2013 r., VI ACz 618/13, nie publ.). Podobne trudności mogą powstać w razie dokonywania zmiany zakresu obowiązku alimentacyjnego ustalonego w wyroku rozwodowym, jeśli alimenty na rzecz małżonka zostały zasądzone na zgodny wniosek stron bez prowadzenie postępowania dowodowego na okoliczności z art. 135 kro. Analogiczna sytuacja może wystąpić w wypadku zmiany zaakceptowanego przez sąd porozumienia o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej, w którym strony ustaliły, w jaki sposób będą je obciążać koszty utrzymania i wychowania małoletnich dzieci. Co prawda z treści takiego porozumienia może wynikać uznanie, iż określona kwota jest wystarczająca dla pokrycia usprawiedliwionych potrzeb małoletnich dzieci stron w zakresie przypadającym na zobowiązanego oraz przyznanie zobowiązanego, że powyższa kwota odpowiada jego możliwościom zarobkowym i majątkowym, to jednak nie zwalnia to strony powodowej od wykazania, że doszło zmiany stosunków uzasadniającej żądanie oparte na art. 138 Kro (por. postanowienie SA w Warszawie z dnia 24 czerwca 2013 r., VI ACz 1450.12, nie publ.).

4. W wyroku z 3 października 2000 r., I CKN 945/2000, LexPolonica nr 384985 Sąd Najwyższy uznał, że w sprawie z powództwa o ustalenie wygaśnięcia omawianego obowiązku dopuszczalne jest orzeczenie o zmniejszeniu zakresu świadczeń, nie narusza bowiem zakazu wyrokowania co do przedmiotu nieobjętego żądaniem, albowiem orzeczenie o zmniejszeniu zakresu świadczeń alimentacyjnych w sprawie o ustalenie wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego nie narusza zakazu wyrokowania co do przedmiotu nie objętego żądaniem (art. 321 § 1 KPC). Ten pogląd może budzić wątpliwości ponieważ żądanie zmiany czasu trwania obowiązku alimentacyjnego różni się zasadniczo o żądania zmiany wysokości świadczenia alimentacyjnego (krytycznie także H. Ciepła, J. Ignaczewski, J. Skibińska-Adamowicz, Komentarz do spraw rodzinnych, Warszawa  2014  LexisNexis (wydanie II), rozdział 9, pkt. 6.4).

5. W praktyce powstają wątpliwości, jak należy formułować powództwa a także wyroki je uwzględniające w przedmiocie zmiany w sytuacji, w której chodzi o zakończenie płacenia ustalonych wcześniej w drodze umowy lub orzeczenia alimentów (zob. J. Jagieła, Istota powództwa ..., s. 76 i n.). Podzielając pogląd, że powództwa takie są powództwami o zmianę czasu trwania alimentów można uznać za prawidłowe sformułowania powództwa: "wnoszę o ustalenie, że obowiązek alimentacyjny ustalony w wyroku (umowie) wyroku (...) wygasł" oraz wyroku "sąd ustala wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego". Umowa podlegająca zmianie

6. Według nadal aktualnej w tym zakresie uchwały SN z 3 października 1958 r., 1 Co 17/58, LexPolonica nr 2507539, OSPiKA 1959, nr 6, poz. 164 kodeks rodzinny i opiekuńczy nie zawiera przepisów, które by zabraniały przejęcia obowiązku alimentacyjnego w drodze umowy zawartej przez osoby zobowiązane do alimentacji z osobami trzecimi. Zakaz taki nie wynika również z podstawowych założeń polskiego prawa rodzinnego, jak i z charakteru norm tego prawa (por. też orzeczenie SN z dnia 21 kwietnia 1951 r., C. 11/51, LexPolonica nr 367497; uchwała SN z dnia 1 grudnia 1955 r., 4 CO 46/55, LexPolonica nr 367526). Przepis art. 138 Kro mówi natomiast wyraźnie o zmianie umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego. Należy przy tym odnotować pogląd S. Grzybowskiego, Prawo rodzinne. Zarys wykładu, Warszawa 1980 r., s. 224, według którego choć ustawa nie wyłącza dopuszczalności skutecznego zawarcia umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego, to nie staje się ona źródłem obowiązku alimentacyjnego. Umowa nie może zatem ograniczać przewidzianych ustawą obowiązków i roszczeń alimentacyjnych i w razie zmiany stosunków zawsze może być zmieniona.

7. W szczególności przejęciu obowiązku alimentacyjnego przez osobę trzecią nie stoi na przeszkodzie okoliczność, że przepisy regulujące obowiązek alimentacyjny są normami bezwzględnie obowiązującymi. Z takiego charakteru tych przepisów wynika jedynie, że umowa o przejście obowiązku alimentacyjnego nie może pogorszyć sytuacji osoby uprawnionej do alimentacji. Tak więc umowa taka nie mogłaby rodzić skutków prawnych, o ile zwalniałaby określoną osobę z obowiązku alimentacyjnego na zawsze bez względu na ewentualne zmiany w zarobkowych i majątkowych możliwościach osoby zobowiązanej do alimentacji z mocy umowy i osoby, na której taki obowiązek ciąży z mocy ustawy, albo też w potrzebach uprawnionego. Bezskuteczna byłaby również umowa dotycząca obowiązku alimentacyjnego wówczas, gdyby osoba zobowiązana do alimentacji z mocy ustawy mogła zapewnić osobie uprawnionej (a zwłaszcza dziecku) lepsze warunki utrzymania, a natomiast osoba przyjmująca na siebie dobrowolnie obowiązek alimentacyjny nie dysponowałaby odpowiednimi możliwościami. Za dopuszczalnością tego rodzaju porozumień przemawia zdaniem SN również obserwacja, że takie porozumienia, są zwykle zgodne z interesem uprawnionego, skoro najczęściej jego sytuację poprawiają (uchwała SN z 3 października 1958 r., 1 Co 17/58, LexPolonica nr 2507539, OSPiKA 1959, nr 6, poz. 164).

8. Wskazana argumentacja SN może zostać odniesiona również do dopuszczalności umów dotyczących obowiązku alimentacyjnego zawieranych między osobą uprawnioną i zobowiązaną. Z tych względów nie budzi zastrzeżeń dopuszczalność zawierania przez rodziców umów cywilno-prawnych obejmujących świadczenia alimentacyjne na rzecz małoletnich dzieci stron w toku postępowania o rozwód, w tym w formie aktu notarialnego. Wobec obligatoryjności orzekania przez sąd rozwodowy w przedmiocie wysokości, w jakiej każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka (art. 58 § 1 Kro), w razie zawarcia takiej umowy przez małżonków w formie atu notarialnego sąd rozwodowy powinien odnieść się do jej treści w wyroku rozwodowym, analogicznie jak w sytuacji ugód zawartych u mediatora i przedkładanych w sprawie rozwodowej. Treść ugód zawartych u mediatora oraz aktów notarialnych należy oceniać jako element stanu faktycznego (zob. K. Sosińska, R. Zegadło, Sprawozdanie ze spotkania Sędziów ..., Rodzina i Prawo 2013, nr 25, s. 99).

9. W razie śmierci rodzica, do którego rąk były płacone alimenty, trzeba uchylić orzeczenie je zasądzające w oparciu o art. 138 Kro. Dochodzenie zmiany orzeczenia w razie przejścia uprawnienia do pobierania alimentów na rzecz dziecka np. wskutek śmierci osoby, do rąk której alimenty miały być płacone w drodze powództwa przeciwegzekucyjnego unormowanego w art. 840 Kpc nie jest dopuszczalne (zob. K. Sosińska, R. Zegadło, Sprawozdanie ze spotkania Sędziów ..., Rodzina i Prawo 2013, nr 25, s. 102).

10. Wyrok obniżającemu alimenty na podstawie art. 138 Kro powinien być zaopatrzony w klauzulę wykonalności, ponieważ jest to orzeczenie zasądzające świadczenie (zob. K. Sosińska, R. Zegadło, Sprawozdanie ze spotkania Sędziów ..., Rodzina i Prawo 2013, nr 25, s. 103).

11. Umowa o alimenty może zapewniać świadczenia dalej idące od tych, które przysługiwałyby na podstawie przepisów ustawy tak co do wysokości świadczeń, jak i czasu ich trwania (np. umowa między małżonkami może zapewnić alimenty na czas dłuższy niż ten, który by wynikał z przepisu art. 60 § 3 kro). Nieważność takiej umowy mogłaby zostać stwierdzona tylko w przypadkach szczególnych na zasadach ogólnych kodeksu cywilnego (art. 58 Kc i ar. 5 Kc). Z kolei umowę o alimenty ustalającą świadczenia w wysokości zbyt niskiej (art. 135 Kro) lub na czas krótszy w stosunku do tego rozmiaru i czasu trwania świadczeń, które wynikałyby z przepisów ustawy należałoby uważać za nieważną, gdyż z istoty swej obejmowałaby ona częściowe zrzeczenie się alimentów (tak: uchwała SN z dnia 1 grudnia 1955 r., 4 CO 46/55, LexPolonica nr 367526; J. Ignatowicz, glosa do orzeczenia Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy z dnia 15 kwietnia 1959 r., Cr 511/59, OSPiKA 1961, poz. 121; B. Dobrzeński, Glosa do orzeczenia SN z dnia 12 sierpnia 1965 r., II CR 214/65, OSPiKA 1966, poz. 104, tenże, KRiO Komentarz 1975, s. 762; J. Gwiadomorski, System Prawa Cywilnego, s. 998.

12. Umowa dotycząca obowiązku alimentacyjnego może regulować postać i wysokość świadczeń oraz termin i sposób płatności. Może ona zawierać klauzule waloryzacyjne urealniające wysokość świadczenia bez konieczności występowania o jego zmianę w trybie art. 138 Kro (tak. T. Sokołowski, Prawo rodzinne. Zarys wykładu, Poznań 2013 r., s. 219-220). 13. Uchwała SN z dnia 4 grudnia 2013 r., III CZP 85/2013, LexPolonica nr 8080792 z glosą  P. Telenga, Polski Proces Cywilny 2014, nr 2, s. 291 przesądza, że notariusz może sporządzić akt notarialny, w którym dłużnik złoży oświadczenie o poddaniu się egzekucji świadczeń alimentacyjnych. Dopuszczalne jest również nadanie klauzuli wykonalności takiemu aktowi notarialnemu. Sąd może oddalić wniosek o nadanie takiemu aktowi notarialnemu klauzuli wykonalności w wypadkach wyjątkowych, jeżeli z jego treści oraz oświadczenia dłużnika o poddaniu się egzekucji w sposób oczywisty wynika, że zostało złożone w celu obejścia prawa (zob. też K. Sosińska, R. Zegadło, Sprawozdanie ze spotkania Sędziów ..., Rodzina i Prawo 2013, nr 25, s. 99).

Możliwości oddalenia wniosku o nadanie notarialnemu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności ogranicza się jednak do sytuacji zupełnie wyjątkowej, zachodzącej wtedy, gdy nie zachodzi potrzeba dokonywania jakichkolwiek ustaleń sądowych, dla stwierdzenia, że oświadczenie o poddaniu się egzekucji złożone zostało w celu obejścia prawa, gdy dobrowolne poddanie się egzekucji świadczeń alimentacyjnych prowadzi do jednoznacznej i oczywistej oceny, że wykreowanie takiego tytułu służyć miało wyłącznie obejściu prawa, które miałby legitymizować sąd.

W stanie faktycznym sprawy, w której przedstawione zostało do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne chodziło o złożenie oświadczenia o poddaniu się egzekucji alimentów zaległych za 11 lat, w znacznej części przedawnionych, w wysokości 3 milionów zł, płatnych w bardzo krótkim, bo zaledwie kilkudniowym terminie, a na przyszłość w kwocie po 30 000 zł miesięcznie.

14. Pozostawiając sądowi meriti ocenę tych okoliczności Sąd Najwyższy wskazał, że w razie nadania klauzuli wykonalności w tej i temu podobnych sprawach istnieje możliwość uruchomienia środków prawnych służących ochronie osób, których interesy mogą zostać naruszone wskutek prowadzenia egzekucji należności alimentacyjnych w następstwie dobrowolnego poddania się egzekucji w akcie notarialnym. Są to, po pierwsze żądanie ustalenia na podstawie art. 527 i n. Kc, że wierzycielowi innemu niż wierzyciel alimentacyjny przysługuje prawo zaspokojenia swojej wierzytelności przed egzekwowanymi należnościami alimentacyjnymi a nadto oparte na art. 887 § 1 w zw. z art. 902 i art. 909 Kpc powództwa o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności albo z powództwa o zmianę tytułu obejmującego obowiązek alimentacyjny bądź stwierdzenie, że obowiązek ten wygasł. Zmiana stosunków

15. Tylko zmiana stosunków, która zaistniała po zamknięciu rozprawy poprzedzającej wydanie wyroku zasądzającego alimenty uzasadnia żądanie zmiany orzeczenia lub umowy dotyczących obowiązku alimentacyjnego (zob. wyrok SN z 27 lutego 1981 r., III CRN 21/81, LexPolonica nr 303630, OSN 1981, nr 11, poz. 217; uchwała SN z 28 lutego 1992 r., III CZP 3/92, LexPolonica nr 316368). Z pozwem opartym na art. 138 Kro może zatem wystąpić osoba uprawniona do alimentacji i osoba zobowiązana wyłącznie w razie zmiany okoliczności faktycznych mających istotny wpływ na zakres tego obowiązku, które zaistniały po wydaniu orzeczenia lub zawarciu umowy. Bez takiej zmiany stosunków żądanie zmiany rozstrzygnięcia o alimentach nie może być uwzględnione (zob. wyrok SN z 25 maja 1999 r., I CKN 274/99, LexPolonica nr 1932374).

16. W wyroku SN z dnia 8 sierpnia 1980 r., III CRN 144/80 OSNCP 1981/1 poz. 20 trafnie wskazano, że jeśli w czasie rozstrzygania sprawy nieuzasadnioną  prawnie lub faktycznie okaże się sama podstawa, na której opierał się obowiązek alimentacyjny pozwanego w stosunku do powoda, to w konsekwencji niedopuszczalne jest zwiększenie tego obowiązku na podstawie art. 138 kro.

17. Zmiana stosunków może więc oznaczać zmniejszenie się lub zwiększenie się możliwości finansowych zobowiązanego lub wzrost lub zmniejszenie się potrzeb uprawnionego. Chodzi tu o zmianę wszelkich czynników mających wpływ na potrzeby i możliwości zarobkowe i majątkowe stron. W uchwale (7) SN z dnia 11 października 1982 r., III CZP 22/82, LexPolonica nr 301677 (z glosą W. Serdy, OSPiKA 1983 r., nr 12, s. 599) wskazano trafnie, że użyte w art. 138 kro określenie, że "w razie zmiany stosunków" można żądać zmiany orzeczenia lub umowy, jest na tyle ogólne, iż cytowanym określeniem można objąć również zmianę stosunków spowodowaną prawomocnym zaprzeczeniem ojcostwa męża matki, zobowiązanego do świadczenia alimentów na mocy orzeczenia sądowego lub umowy. Z kolei w wyroku SN z dnia 14 marca 1978 r., III CRN 20/78, LexPolonica nr 312836 wskazano, że jeżeli obowiązek alimentacyjny został ustalony w prawomocnym wyroku zasądzającym alimenty, to w razie niemożności świadczeń wywołanej na skutek zaistnienia okoliczności, o których mowa w art. 132 Kro dłużnikowi przysługuje żądanie zmiany wyroku w razie zmiany stosunków (art. 138 kro).

18. Osoba zobowiązana będzie domagać się w takim pozwie albo uznania, że jej obowiązek wygasł, albo zmniejszenia należnych od niej świadczeń. Osoba uprawniona będzie zwykle domagać się podwyższenia należnych jej świadczeń. Podstawą faktyczną pozwu w obu przypadkach mogą być w takim przypadku okoliczności istniejące bądź po stronie uprawnionego bądź po stronie zobowiązanego.

19. Do okoliczności leżących po stronie uprawnionego można zaliczyć przykładowo: odpadnięcie przesłanki niedostatku, poprawienie się jego sytuacji zarobkowej lub majątkowej, uzyskanie przez dziecko możności samodzielnego utrzymania się, czy zmniejszenie się potrzeb osoby uprawnionej.

20. Ustalenie, że pozwana jako córka powoda nie jest w stanie ze względu na chorobę psychiczną i związane z tym inwalidztwo drugiej grupy, utrzymać się samodzielnie przesądza o tym, że obowiązek dalszego alimentowania jej przez powoda nie może być na podstawie art. 138 Kro uchylony (wyrok SN z dnia 12 maja 1998 r., II CKN 722/97, Legalis).

21. Do okoliczności po stronie zobowiązanego można zaliczyć przede wszystkim pogorszenie się jego stanu majątkowego. Ocena, czy taka zmiana stosunków po stronie zobowiązanego może prowadzić do zmiany orzeczenia w zakresie alimentów powinna uwzględniać reguły leżące u podstaw uregulowania zawartego w art. 136 Kro. Stąd, zmiana stosunków wynikająca z okoliczności, na które zobowiązany nie ma wpływu lub za które nie ponosi odpowiedzialności, takich jak np. utrata pracy lub choroba może usprawiedliwiać zmniejszenie zakresu obowiązku alimentacyjnego. Dobrowolna natomiast zmiana stosunków zasadniczo nie uzasadnia zmniejszenia alimentów. Na ten temat zob. uwagi do art. 136 Kro. Należy przy tym zaznaczyć, że choć istnienie ważnego powodu do zmiany zatrudnienia na mniej zyskowne powodującej zmniejszenie się zarobków zobowiązanego do alimentacji może stanowić podstawę do żądania obniżenia alimentów na podstawie art. 138 kro, to takie żądanie może podlegać oddaleniu, jeśli pogorszeniu się sytuacji zarobkowej zobowiązanego do alimentacji odpowiada równoznaczny wzrost potrzeb uprawnionych do alimentacji, a zasądzone na rzecz uprawnionych alimenty nie przekraczają możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego (wyrok SN z 12 marca 1973 r., III CRN 6/73, Lexis.pl nr 316367).

22. Wpływ na pogorszenie się sytuacji finansowej zobowiązanego może mieć utrata uprawnień do wykonywania określonego zawodu. Sama utrata pracy, do której wykonywania potrzebne są określone uprawnienia, której nie towarzyszy utrata uprawnień nie musi jednak uzasadniać powództwa opartego na art. 138 Kro. skoro zobowiązany może taką pracę wykonywać u innego pracodawcy. W postanowieniu z dnia 18 lipca 2013 r., VI ACz 1466/13, nie publ. Sąd Apelacyjny wskazał, że zobowiązany nadal może pracować jako kierowca, bowiem nie został pozbawiony prawa jazdy. Samo wykazanie, że stracił pracę jako kierowca na skutek likwidację rodzinnego zakładu pracy nie uzasadnia braku podjęcia zatrudnienia, czy to jako kierowca u innego pracodawcy, czy w swoim wyuczonym zawodzie technologa robót wykończeniowych.

23. Nie budzi wątpliwości, że podjęcie pracy przez osobę uprawnioną do świadczeń alimentacyjnych może pozwalać jej na zaspokajanie, choćby częściowo, swoich uzasadnionych potrzeb samodzielnie i może więc stanowić zmianę okoliczności, o której mowa w art. 138 Kro. W postanowieniu Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 31 lipca 2013 r., VI ACz 1589/13 nie publ., które zapadło w sprawie o rozwód na skutek zażalenia na postanowienie o zabezpieczeniu roszczeń alimentacyjnych wskazano, że o takiej zmianie okoliczności, umożliwiającej zmianę udzielonego zabezpieczenia będzie można mówić również wtedy, gdy okaże się, że uprawniona niezasadnie nie podejmuje żadnych działań w celu znalezienia zatrudnienia.

24. Do okoliczności mogących mieć wpływ na zmianę sytuacji finansowej zobowiązanego może zaliczać się jego kolejne małżeństwo i powstanie po jego stronie w związku z jego zawarciem nowych prawnorodzinnych obowiązków o charakterze majątkowym. W wyniku zawarcia małżeństwa sytuacja finansowa zobowiązanego może się pogorszyć w stopniu uzasadniającym zmniejszenie alimentów w związku z koniecznością ponoszenia kosztów utrzymania małżonka, a niekiedy również innych osób (np. pasierbów). Może się ona także polepszyć, jeśli przy ustalaniu sytuacji majątkowej zobowiązanego po zawarciu kolejnego małżeństwa weźmie się pod uwagę dochody nowego małżonka zobowiązanego. Z drugiej strony co prawda obowiązek dostarczania środków utrzymania uprawnionemu małżonkowi rozwiedzionemu wygasa automatycznie z mocy prawa jedynie w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa (art. 60 § 3 Kro) nie jest wyłączone, ażeby nawiązanie przez byłego uprawnionego do świadczeń alimentacyjnych małżonka konkubinatu nie mogło być brane pod uwagę przy ocenie dokonywanej przez pryzmat zmiany stosunków, o której mowa w art. 138 Kro i prowadzić do zmniejszenia lub wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego. Prowadzenie bowiem z konkubentem wspólnego gospodarstwa domowego, co zazwyczaj jest zasadą, może powodować zmniejszenie usprawiedliwionych potrzeb rozwiedzionego małżonka, niekiedy może je nawet zaspokajać.

25. Nawiązanie konkubinatu przez rodzica, na którym spoczywa obowiązek alimentacyjny może mieć wpływ ocenę jego możliwości majątkowych i stanowić zmianę stosunków, o której mowa w art. 138 Kro. W postanowieniu z 5 kwietnia 2013 r., VI ACz 747/13, nie publ. oceniając możliwości zarobkowe pozwanej matki dziecka na kwotę 1500 zł. Sąd Apelacyjny w Warszawie wziął pod uwagę, że mieszka ona z konkubentem, który w całości ponosi jej koszty utrzymania, wobec czego zobowiązanie jej do łożenia na utrzymanie syna kwoty po 600 zł miesięcznie nie będzie stanowić dla pozwanej nadmiernego obciążenia.

26. Według wyroku SN z dnia 10 listopada 1998 r., III CKN 565/98 zawarcie przez córkę związku małżeńskiego powodujące wyprzedzenie obowiązku alimentacyjnego jej ojca przez obowiązek alimentacyjny jej męża i stanowi zmianę stosunków uzasadniającą skuteczność powództwa z art. 138 kro.

27. Urodzenie się zobowiązanemu kolejnego dziecka powoduje powstanie obowiązku uczestniczenia w kosztach jego utrzymania. Takie obciążenie może zmniejszać możliwości finansowe zobowiązanego i w ten sposób wpływać na zakres obowiązku alimentacyjnego wobec innych jego dzieci. W konsekwencji urodzenia się kolejnego dziecka zobowiązanego może stanowić zmianę stosunków, o której mowa w art. 138 Kro. Przy czym, jak trafnie wskazano w wyroku SN z 14 maja 2002 r., V CKN 1032/2000 (LexPolonica nr 379797) sam fakt urodzenia się kolejnego dziecka nie pociąga za sobą ustania obowiązku alimentacyjnego w stosunku do pozostałych dzieci. Może on ewentualnie wpłynąć na rozmiar istniejącego obowiązku (por. jednak uwagą ... do art.133 Kro).

28. Według uchwały (7) SN z dnia 11 października 1982 r., III CZP 22/82, LexPolonica nr 301677 (z glosą W. Serdy, OSPiKA 1983 r., nr 12, s. 599) mąż matki, zobowiązany prawomocnym wyrokiem do świadczenia alimentów na rzecz dziecka, może z chwilą prawomocnego obalenia domniemania jego ojcostwa w drodze zaprzeczenia ojcostwa żądać ustalenia, że jego obowiązek alimentacyjny ustał co do świadczeń alimentacyjnych nie spełnionych do tej chwili. Właściwą drogą do osiągnięcia tego celu jest powództwo przewidziane w art. 138 kro.

29. Wzrost dochodów zobowiązanego może uzasadniać żądanie podwyższenia alimentów na dziecko, chyba że świadczenia alimentacyjne w dotychczasowej wysokości pokrywały już w całości jego usprawiedliwione potrzeby (zob. wyrok SN z 25 maja 1999 r., I CKN 274/99, LexPolonica nr 1932374). Wydaje się jednak, że wzrost dochodów rozwiedzionego małżonka nie uzasadnia samodzielnie żądanie podwyższenia alimentów zasądzonych na podstawie art. 60 § 2 Kro na rzecz drugiego małżonka, ponieważ właściwym punktem odniesienia dla oceny zakresu obowiązku alimentacyjnego w tym przypadku powinna być nie każdoczesna stopa życiowa byłego małżonka ale stopa życiowa małżeństwa z czasu jego trwania.

30. Według wyroku Sądu Najwyższego z 26 marca 1969 r., III CRN 54/69 (LexisNexis nr 316371) w wypadku, gdy zobowiązany do alimentacji posiada majątek, o zmianie okoliczności świadczy nie tylko zmiana stosunków własnościowych (utrata lub powiększenie majątku), lecz także zmiany w zakresie faktycznego dysponowania majątkiem, możliwości jego upłynnienia w celu zaspokojenia zobowiązań alimentacyjnych itp. Wyrażony w tym orzeczeniu pogląd można również odnieść do sytuacji osoby uprawnionej do świadczeń alimentacyjnych otrzymaniu w wyniku podziału majątku wspólnego małżonków określonej sumę pieniężną tytułem spłaty z majątku, którym wcześniej nie mógł faktycznie dysponować. Zmiana stosunków w takim przypadku może polegać ustaniu ograniczeń w faktycznym dysponowaniu nim majątkiem (zob. wyrok SN z 12 grudnia 1975 r., III CRN 338/75, LexisNexis nr 316357, w którym co prawda słusznie uznano, że otrzymanie przez małżonka spłaty w wyniku podziału majątku wspólnego po orzeczeniu między stronami rozwodu stanowi zmianę stosunków w rozumieniu art. 138 Kro, jednak nieprawidłowo przyjęto, że nie jest to zmiana, która uzasadniałaby żądanie ustalenia wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego. Zob. komentarz do art. 133 uwaga nr 28). Jako zmiany w zakresie faktycznego dysponowania majątkiem nie należy zwykle traktować samej sprzedaży przedmiotu wchodzącego w skład majątku uprawnionego. Jak wyjaśnił Sąd Apelacyjny w Warszawie w postanowieniu z 29 maja 2013 r., VI ACz 1144/13 nie publ. sprzedaż nieruchomości nie powoduje ani uszczuplenia, ani też podwyższenia ogólnej wartości majątku danej osoby, a oznacza jedynie zmianę rodzajową posiadanych przez nią składników majątku.

31. Żądanie zmiany wysokości alimentów powinno wskazywać, jakie okoliczności relewantne z punktu widzenia oceny zakresu obowiązku alimentacyjnego (zob. uwagi do art. 135 Kro) istniały w chwili wydania orzeczenia lub zawierania umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego oraz w jaki sposób uległy one zmianie. Tylko one mogą być przedmiotem dowodzenia w sprawie z art. 138 Kro. Przykładowo strona powodowa może wykazywać, że w dacie pierwotnego orzeczenia o alimentach była zatrudniona, a obecnie utraciła pracę.

32. Niekiedy, w sprawach o alimenty na rzecz dzieci, w szczególności w postępowaniach o ich zabezpieczanie, sądy są skłonne przyjmować, że sam upływ czasu i związany z nimi wzrost wysokości wydatków na zaspokojenie usprawiedliwionych potrzeb wystarczająco uzasadnia przyjęcie, że doszło do wystarczającej zmiany okoliczności, o której mowa w art. 138 Kro. Jest to pogląd prawidłowy, o ile upływ czasu powoduje znaczące zmiany w skali wydatków na zaspokojenie potrzeb dziecka. Z tego względu może budzić wątpliwości postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 26 marca 2013 r., VI ACz 618/13, nie publ. według którego twierdzenia strony powodowej i zasady doświadczenia życiowego, uprawdopodobniały - zdaniem sądu - że w ciągu zaledwie półtorarocznego okresu potrzeby małoletnich dzieci (w wieku w chwili orzekania 11 i 4 lata), w tym koszty wyżywienia, zakupu odzieży, czy też związanych z leczeniem stomatologicznym wzrosły na tyle, że uzasadniały podwyższenie kwoty alimentów.

33. Według wyroku SN z dnia 11 maja 2011 r., I CSK 486/2010, LexPolonica nr 4143905 (zob. też przywołane tam: uchwałę Izby Cywilnej i Administracyjnej Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1987 r. III CZP 91/86, OSNCP 1988/4 poz. 42 i uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 27 listopada 1980 r. III CZP 60/80, OSNCP 1981/6 poz. 97 i z dnia 16 kwietnia 1991 r. III CZP 24/91 OSNCP 1992/2 poz. 21; zob też wyrok SN z 31 maja 1975 r., III CRN 94/75, LexPolonica nr 316370), jeżeli dłużnik powołuje się na zmianę stosunków, polegającą na obniżeniu jego możliwości zarobkowych i majątkowych lub zmniejszeniu się potrzeb uprawnionego do alimentów, to przysługuje mu powództwo oparte na art. 138 k.r.o. Jeżeli natomiast twierdzi, że po powstaniu tytułu egzekucyjnego (in casu po zawarciu ugody w toku procesu o alimenty) nastąpiło zdarzenie na skutek którego zobowiązanie wygasło (np. świadczenia alimentacyjne zostały spełnione) albo nie może być egzekwowane (np. roszczenie alimentacyjne uległo przedawnieniu), to wówczas właściwą drogą jest powództwo przewidziane w art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. W tej sprawie podstawą stwierdzenia, że określony w ugodzie obowiązek alimentacyjny powoda wobec pozwanego wygasł na skutek jego spełnienia stało się ustalenie, że powód w okresie, za który egzekwowano zaległe alimenty mieszkał z rodziną, łożył na jej utrzymanie i podejmował osobiste starania o wychowanie pozwanego (syna), zaś pomoc dziadka pozwanego ograniczała się do drobnych kwot.

34. Według uchwały SN z 1.7.1974 r., III CZP 41/74, OSN 1975, Nr 5, poz. 76 nie stanowi zmiany stosunków okoliczność, że zasądzone alimenty mogą być egzekwowane tylko częściowo ze względu na ograniczenia egzekucyjne przewidziane w art. 1083 KPC. Nie do zaakceptowania byłoby przyjęcie - poza kryteriami określonymi w art. 135 KRO - za podstawę określenia wysokości alimentów należnych dziecku od rodzica, sumy, jaka ze względu na ograniczenie przewiane w art. 1083 § 1 KPC może być od niego przymusowo ściągnięta ponieważ stanowiłoby to premię dla dłużnika uchylającego się od dobrowolnego wykonania zobowiązania mającego zapewnić środki utrzymania dziecku niezdolnemu da samodzielnego utrzymania się (por.: K. Pietrzykowski, Kro, Komentarz 2012, art. 138, Nb. 3).

35. Co prawda zabezpieczenie powództwa przewidzianego w art. 138 kro o uchylenie lub obniżenie obowiązku alimentacyjnego przez zawieszenie postępowania egzekucyjnego nie jest wyłączone, jednak z uwagi na potrzebę szczególnej ochrony interesu osoby uprawnionej do alimentacji może mieć ono miejsce tylko wówczas, gdy powództwo jest uwiarygodnione w wysokim stopniu, w zasadzie - dokumentami, np. stwierdzeniem inwalidztwa dłużnika alimentacyjnego lub zaświadczeniem z miejsca pracy osoby uprawnionej do alimentacji, świadczącym o jej usamodzielnieniu się itp. (uchwała SN z 27.11.1980 r., III CZP 60/80, LexPolonica nr 296785 z glosą M. Iżykowskiego, OSP 1982, Nr 3-4, poz. 26).