Opinia Stowarzyszenia Sędziów Rodzinnych w Polsce
z dnia 23 listopada 2021 roku dotycząca projektu zmian Ustawy o zmianie ustawy-Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (druk UD 297 dotyczący zmian ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie) .

Stowarzyszenie Sędziów Rodzinnych w Polsce negatywnie opiniuje postulowaną zmianę art.12 Prawa o ustroju sądów powszechnych, który do właściwości wydziałów rodzinnych przekazuje sprawy z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz sprawy zażaleń na nakazy i zakazy wydane na podstawie art. 15aa i art. 15aa1 ustawy o Policji oraz art. 18a, art. 18a1 i art. 18a2 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych.

Przeważająca część spraw znajdujących się w kognicji wydziałów rodzinnych i nieletnich dotyczy osób małoletnich, względnie osób nieletnich zagrożonych demoralizacją lub sprawców czynów karalnych. Przekazana do właściwości wydziałów rodzinnych i nieletnich pewna kategoria spraw osób dorosłych (ubezwłasnowolnionych całkowicie lub częściowo, dotyczących przymusowego leczenia odwykowego, dotyczących wyrażenia zgody na zabieg medyczny, dotyczących umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym lub domu pomocy społecznym) nie zmienia faktu, że w pierwszej kolejności wydziały rodzinne i nieletnich zajmują się osobami małoletnimi oraz rodzinami, w których takie osoby się znajdują.

Od momentu wprowadzenia w życie art. 11a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, co nastąpiło z dniem 1.08.2010 r., sprawy te nie były rozpoznawane przez wydziały rodzinne i nieletnich. Świadczy to o tym, że ustawodawca dotychczas przez 11 lat obowiązywania omawianej instytucji nie traktował tego rodzaju spraw jako spraw rodzinnych. Również przy okazji ważnej nowelizacji w 2020 r. ustawodawca nie skorzystał z możliwości przekazania tych spraw do wydziałów rodzinnych i nieletnich. Sprawy te, zbliżone są charakterem do spraw z zakresu eksmisji, którymi zajmują się wydziały cywilne. Zasadne jest zatem utrzymanie dotychczasowej regulacji, zgodnie z którą postanowienia dotyczące sprawców i rodziny, w której znajdowało się małoletnie dziecko, doręcza się sądowi opiekuńczemu. Wówczas sąd opiekuńczy bada, czy należy wszcząć postępowanie z urzędu. Trudno uznać za zasadne zajmowanie się przez sędziów rodzinnych sprawami osób dorosłych, którzy nie mają małoletnich dzieci i np. żyją w związku konkubenckim. Uzasadnienie projektu, że sędziowie orzekający w sprawach rodzinnych są przygotowani do orzekania w tego typu sprawach, gdyż dysponują niejednokrotnie znacznie większą od sędziów orzekających w wydziałach cywilnych wiedzą na temat problemów, z jakimi zmaga się na co dzień określona rodzina, albowiem stale współdziałają w tym zakresie z kuratora i instytucjami podejmującymi działania opiniodawcze i wspierające - stracił na aktualności z chwilą wprowadzenia losowego przydzielania spraw w miejsce wcześniejszego rozpoznawania przez sędziego spraw z przyznanego mu terenu. Sprawa tej samej rodziny bowiem nie trafia już do jednego sędziego. Poza tym, rozpoznanie tej kategorii spraw nie wymaga szczególnego doświadczenia sędziego rodzinnego, gdyż opiera się na zbadaniu przesłanek ustawowych, podobnie jak w innych sprawach cywilnych.

Nowelizacja z 2020 r. znacznie rozszerza katalog dotychczas rozpoznawanych spraw z ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Art. 11a1 ust. 1 wprowadza nową instytucję - zakaz zbliżania się do osoby dotkniętej przemocą w rodzinie, art. 11a1 ust. 4 ustawy - zakaz wstępu i przebywania w placówkach lub obiektach, w których osoba dotknięta przemocą uczy się, uprawia sport lub pracuje. Do liczby tej należy doliczyć również zażalenia na nakazy i zakazy wydane przez Policję i inne organy ścigania, a nałożone na sprawcę przemocy w rodzinie. Wszystkie czynności mają charakter pilny - art.15aj ust.2 ustawy o Policji nakłada na sąd obowiązek rozpoznania zażalenia w składzie jednoosobowym w terminie 3 dni od dnia jego wpływu do sądu, art.5603a§3kpc nakłada na sędziego obowiązek niezwłocznego rozpoznania wniosku uczestnika o pozostawienie rzeczy użytku osobistego i służących do wykonywania pracy zarobkowej i to po wysłuchaniu uczestnika i osób z nim zamieszkujących na rozprawie, nadto rozpoznanie sprawy z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie powinno nastąpić w terminie jednego miesiąca (art. 5605 k.p.c.). Wykonanie tych czynności w zakreślonych terminach jest całkowicie nierealne.

Należy wskazać, że poza zwykłym rozpoznawaniem spraw rodzinnych na rozprawach i posiedzeniach niejawnych, których liczba w wielu sądach wynosi 800-900 spraw na jednego sędziego, katalog spraw pilnych w wydziałach rodzinnych i nieletnich już teraz jest niezwykle obszerny: rozpoznawanie wniosków o zabezpieczenie alimentów w terminie 7 dni (art. 737 zd.1 k.p.c.), wniosków o zabezpieczenie w sprawach kontaktów, władzy rodzicielskiej, istotnych sprawach dziecka w terminie miesiąca i to na rozprawie (art. 7561 k.p.c., art. 737 zd. 2 k.p.c.), sprawy o umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym lub domu pomocy społecznej, w których rozprawa powinna odbyć się w terminie 14 dni od dnia złożenia wniosku (art. 45 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego), w sprawach o orzeczenie obowiązku poddania się leczeniu odwykowego rozprawa powinna odbyć się w terminie jednego miesiąca od dnia wpływu wniosku (art. 29 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi), sprawy z ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty (np. zgoda na udzielenie zabiegu medycznego) muszą być rozpoznawane w najkrótszym możliwym terminie, w określonych w ustawach przypadkach konieczna jest pilna zgoda sądu opiekuńczego na przerwanie ciąży u osoby małoletniej lub transplantację tkanek lub narządów, w innych kategoriach spraw (ustanowienie opiekuna prawnego dla małoletniego lub osoby dorosłej, ingerencja we władzę rodzicielską, demoralizacja nieletniego) charakter danej sprawy może wymagać pilnego, niezwłocznego działania sędziego rodzinnego. Nadto Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego i Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich nakłada na sędziów obowiązek pełnienia dyżurów. Już w chwili obecnej sprostanie wszystkim powyższym terminom jest często niemożliwe. Na obciążenie sędziów rodzinnych wpływa także konieczność rozpoznawania niedawno dodanych (w 2019r.) do ich obowiązków zażaleń poziomych na szereg postanowień wydawanych przez sąd opiekuńczy oraz kontrole i wizytacje szpitali psychiatrycznych, domów pomocy społecznej, młodzieżowych ośrodków wychowawczych czy zakładów poprawczych.

Należy podkreślić, że w wielu wydziałach rodzinnych w Polsce występują znaczne braki kadrowe na stanowiskach  sędziowskich, czas faktycznego obsadzenia stanowiska sędziego rodzinnego jest bardzo długi, w wielu  sądach trwa nawet kilka lat. Projektodawca zatem zakłada nałożenie na sędziów rodzinnych nowych obowiązków, z których już obecnie wiadomo, że nie będą mogli wywiązać się w terminie, a konsekwencje tego mogą ponieść właśnie sędziowie, którzy rozliczani są m.in. z terminowości podejmowanych czynności.

Niepokój budzi również treść dodanego art. 15 al do ustawy o Policji ustanawiającego instytucję składania sprawozdania Sejmowi i Senatowi przez Ministra Spraw Wewnętrznych w terminie do 30 czerwca o liczbie nakazów lub zakazów, zakazów kontaktowania, zakazów wstępu uchylonych przez sąd. Obowiązek ten może spowodować, że Policja będzie traktowała sprawy wydania nakazów i zakazów na potrzeby statystyk skuteczności swoich działań, przez co liczba spraw, w których te nakazy i zakazy wydano, jak również liczba wniesionych zażaleń na te nakazy i zakazy, znacznie wzrośnie. Uzasadnienie projektu, że stosowanie tej instytucji powinno mieć charakter publiczny i podlegać stałemu monitorowaniu jest mało przekonujące, gdyż sama informacja przekazana władzy ustawodawczej o tego rodzaju sprawach nie będzie miała większego znaczenia dla faktycznej skuteczności tych środków.

Oprócz powyższych ogólnych uwag należy zauważyć jeszcze nieprawidłowości w formułowaniu określonych przepisów rodzące trudności w stosowaniu, lub całkowicie zbędnych: Wniosek uczestnika, który został zobowiązany do opuszczenia mieszkania, o zezwolenie na zabranie przedmiotów osobistego użytku i do wykonywania pracy zarobkowej ma być rozpoznany przez sąd niezwłocznie po jego wpływie do sądu i to po wysłuchaniu wnioskodawcy i osób wspólnie zamieszkujących, a sprzeciwiających się zabraniu rzeczy (5603a§3k.p.c.), przy czym osoby te może zawiadomić telefonicznie, ale tylko jeśli posiada numer telefonu. Można sobie wyobrazić, że jeśli sąd nie posiada numeru telefonu wnioskodawcy i osób z nim zamieszkujących, zorganizowanie takiego wysłuchania i to na rozprawie - jak wynika z treści art. 5603a§4kpc, nastręczy wiele problemów organizacyjnych, jak również odbędzie się kosztem stosunkowo dużego nakładu czasowego kilkorga sędziów, bo na postanowienie przysługuje dodatkowo zażalenie. Dotychczasowa regulacja w tej kwestii była wystarczająca.

Dodanie przepisu art. 5609 §11 k.p.c. stanowiącego, że sąd opiekuńczy po otrzymaniu zawiadomienia, o którym mowa w §1 (zakazy wydane w stosunku do osoby stosującej przemoc) bezzwłocznie podejmuje czynności w celu ustalenia sytuacji małoletniego dziecka i konieczności wszczęcia z urzędu postępowania opiekuńczego, jest zbędne. Sąd opiekuńczy, gdy poweźmie wiadomość o zdarzaniu uzasadniającym wszczęcie postępowania z urzędu, zawsze podejmuje czynności w celu ustalenia sytuacji małoletniego, co wynika wprost z treści art. 5701§11 kpc. Taka sama sytuacja dotyczy dodanego art. 7554kpc. Jest to zatem niepotrzebne dublowanie przepisów i traktowanie ich w sposób kazuistyczny, podczas gdy zasady działania sądu opiekuńczego wynikają z ogólnych przepisów k.p.c.

Niejasny jest tryb postępowania w sprawie rozpoznania zażalenia na nakaz lub zakaz wydany przez policję określony w art.15aj ust.2 ustawy o Policji, który stanowi, że uczestnikami tego postępowania jest organ, który wydał nakaz lub zakaz, osoba, w stosunku do której zostały one wydane oraz prokurator, jeżeli złożył zażalenie. W postępowaniu cywilnym zażalenie rozpoznawane jest na posiedzeniu niejawnym. Nie wiadomo zatem, czy z powyższego przepisu wynika, że wymienione osoby należy zawiadomić o terminie rozpoznania zażalenia, co jest sprzeczne z zasadą rozpoznawania zażaleń na posiedzeniu niejawnym, czy oznacza jedynie konieczność doręczenia tym osobom odpisu postanowienia. W tym drugim przypadku przepis powinien jasno określić, że o to doręczenie właśnie chodzi.

Przepis art. 5603a§4kpc stanowi, że "Sąd może telefonicznie zawiadomić wnioskodawcę oraz uczestników sprzeciwiających się wydaniu rzeczy o dopuszczalnych sposobach złożenia wyjaśnień, o ile numer telefonu wnioskodawcy jest sądowi znany". Skoro zatem sąd "może" to zawiadomienie telefoniczne nie jest obligatoryjne, a przy rozważeniu, czy zawiadomić wnioskodawcę telefonicznie w pierwszej kolejności sąd weźmie pod uwagę, czy w ogóle posiada numer telefonu do tych osób. Dodawanie zatem słów "o ile numer telefonu wnioskodawcy jest sądowi znany" jest zupełnie zbyteczne.

Zdanie drugie przepisu art. 15 ak ust.1 "termin 14 dni należy liczyć począwszy od dnia następnego po wydaniu nakazu lub zakazu" jest zupełnie zbędne. Pomimo, że w uzasadnieniu do projektu mowa jest o wyjaśnieniu tym przepisem wątpliwości w stosowaniu, należy stwierdzić, że wątpliwości takich być nie może, bowiem wszystkie terminy liczy się zawsze od dnia następnego, co wynika z przepisów ogólnych kc dotyczących liczenia terminów i z art. 123§1kpk.

Podsumowując :
Kolejne dodatkowe obowiązki sędziów rodzinnych związane z rozpoznawaniem spraw z zakresu ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie spowodują odsunięcie z pola widzenia najistotniejszych kwestii związanych z orzekaniem w sprawach opiekuńczych, które powinny mieć charakter priorytetowy. Sądy rodzinne powołane są przede wszystkim do ochrony interesu osób małoletnich, a nie osób dorosłych, które mają samodzielne możliwości działania i szukania ochrony prawnej we własnej sprawie. Dodawanie stale nowych pilnych czynności do wydziałów rodzinnych spowoduje oddalanie się terminów rozpraw w sprawach należących do kategorii spraw rodzinnych, czyli spraw osób małoletnich. Podkreślenia wymaga, że wydziały rodzinne są takimi wydziałami, które muszą mieć zapewnioną możliwość podejmowania szybkich działań i szybkiego rozpoznawania spraw, albowiem tego wymaga specyfika spraw małoletnich, którzy są w trudnej sytuacji rodzinnej. Wydłużanie rozpoznawania tych spraw naruszy nadto prawa do rozpoznania spraw bez nieuzasadnionej zwłoki ustanowiony w art. 45 ust. 1 Konstytucji i art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, które w wydziałach rodzinnych mają szczególny wymiar.


   Pobierz plik: Formularz uwag do projektu zmian
   Pobierz plik: Projekt ustawy
   Pobierz plik: Opinia